م ]1227[ - شبهایى که واجب است در منى بیتوته کند باید در روز آنها رمى جمرات سه‏گانه کند، یعنى سنگریزه بزند به سه محل که یکى را «جمره اُولى» و یکى را «جمره وسطى» و یکى را «جمره عقبه» گویند، ولى اگر عمداً همه آنها را ترک کند به حج او ضرر نمى‏رساند و صحیح است گرچه در صورت عمد معصیت کار است.

م ]1228[ - اشخاصى که باید شب سیزدهم را در منى بمانند واجب است روز سیزدهم رمى جمرات کنند.

م ]1229[ - عدد سنگریزه که باید به جمره بزند براى هر یک در هر روز هفت عدد مى‏باشد و کیفیّت انداختن و شرایط و واجبات آن به همان نحو است که سابقاً در جمره عقبه گفته شد.

م ]1230[ - وقت انداختن سنگ از اوّل طلوع آفتاب تا غروب آفتاب روزى است که شب آن روز را بیتوته کرده است، و در شب جایز نیست بجا آورد.

م ]1231[ - اگر کسى عذرى داشته باشد از این که روز بجا آورد; مثل چوپان و مریض و علیل و کسى که ترس داشته باشد از چیزى مثل تزاحم جمعیت، جایز است شب آن روز یا شب بعد انجام دهد.

م ]1232[ - واجب است ترتیب در سنگ انداختن به اینکه اوّل به جمره اولى و بعد از آن به جمره وسطى و بعد از آن به جمره عقبه سنگ بیندازد.

م ]1233[ - اگر به ترتیبى که گفته شد بجا نیاورد باید دوباره آنچه که بر خلاف ترتیب کرده بجا آورد به طورى که ترتیب حاصل شود، مثلاً اگر اوّل به جمره وسطى انداخت و بعد به جمره اولى کفایت مى‏کند که جمره وسطى را دوباره بجا آورد و بعد جمره عقبه را و اعاده جمره اولى لازم نیست.

م ]1234[ - در حکمى که در مسأله قبل ذکر شد فرق نیست میان آن که از روى علم و عمد خلاف ترتیب کند یا از روى سهو و نسیان یا از روى‏ندانستن مسأله، در هر صورت باید اعاده کند.

م ]1235[ - اگر کسى چهار سنگ به جمره اولى بیندازد و سهواً آن را رها کند و مشغول جمره بعدى بشود کافى است. و در حالت سهو لازم نیست تمام هفت سنگ مقدّم باشد پس اگر سهواً چهار سنگ به جمره اولى بزند و بعد چهار سنگ به جمره وسطى و بعد مشغول جمره عقبه شود، و یادش بیاید به هر ترتیب که مى‏خواهد هفت سنگ جمره عقبه و سه سنگ آن دو تاى دیگرى را بیندازد، لکن کسى که از روى علم و عمد این کار را کرده باید اعاده کند.

م ]1236[ - اگر کسى فراموش کند در یکى از روزها رمى کند واجب است روز بعد آن را قضا کند، و اگر دو روز را فراموش کرد باید در روز بعد هر دو را قضا کند، و همچنین است اگر از روى عمد ترک کرده باشد.

م ]1237[ - واجب است قضا را مقدّم بدارد بر ادا، پس در روز یازدهم اگر بخواهد قضاى روز عید را بجا بیاورد اوّل قضاى عید را بجا آورد و بعد رمى روز یازدهم را که ادا است، و همچنین باید قضاى روز جلو را مقدّم بدارد بر قضاى روز بعد، پس اگر در روز سیزدهم مثلاً بخواهد قضاى روز عید و روز یازدهم و روز دوازدهم را بجا آورد باید به ترتیب از قضاى روز عید شروع و به روز سیزدهم ختم کند که ادا است.

م ]1238[ - چنانچه قضاى رمى جمرات سه‏گانه واجب است، قضاى رمى بعض از آنها هم اگر ترک شده باشد واجب است، پس اگر در روز یازدهم جمره اولى را رمى کرد و دو تاى دیگر را نکرد، روز بعد باید آن را که نکرده اتیان کند و بعد، تکلیف این روز را بجا آورد.

م ]1239[ - اگر در روز بعد فهمید که جمرات روز قبل را به خلاف ترتیب انداخته باید قضا کند به طورى که ترتیب حاصل شود و بعد وظیفه این روز را بجا آورد.

م ]1240[ - اگر به هر یک از جمرات یا بعض آنها چهار سنگ انداخته باشد و روز بعد یادش بیاید احتیاط واجب آن است که بقیه روز قبل را قضا کند و بعد وظیفه آن روز را بجا آورد.

م ]1241[ - اگر کسى فراموش کند رمى جمرات سه‏گانه را و خارج شود از منى و به مکّه بیاید پس اگر در ایّام تشریق یادش آمد باید برگردد و بجا آورد و اگر متمکّن نیست باید نایب بگیرد، و اگر بعد از ایّام تشریق یادش بیاید یا عمداً تعویق بیندازد تا بعد، احتیاط واجب آن است که خودش یا نایبش از مکّه برگردد و بجا آورد، و در سال دیگر هم در ایّامى که فوت شده است خودش یا نایبش قضا کند.

م ]1242[ - اگر فراموش کرد رمى جمرات را و یادش نیامد مگر بعد از خروج از مکّه، احتیاط واجب آن است که در سال دیگر قضا کند آن را خودش یا نایبش.

م ]1243[ - کسى که بعض از جمرات را فراموش کند حکم همان است که در دو مسأله قبل ذکر شد، بلکه کسى که کمتر از هفت سنگ در تمام جمرات یا بعض آن انداخت همین حکم را دارد.

م ]1244[ - کسى که عذرى داشته باشد از انداختن سنگ مثل آن که مریض باشد یا طفل باشد که نتواند رمى کند یا علیل باشد مثل آن که دست یا پایش شکسته باشد یا از شدّت بى حالى نتواند یا بیهوش باشد باید نایبش بجا آورد، و اگر از نایب گرفتن هم عاجز باشد مثل بیهوش و طفل کوچک، ولىّ او یا شخص دیگرى از طرف او بجا آورد، و احتیاط واجب آن است که تا مأیوس نشده از این که خودش عمل کند نایب عمل نکند و بهتر آن است که اگر مى‏شود شخص معذور را ببرند و در حضور او رمى کنند، و اگر مى‏شود سنگ را در دست او بگذارند و بیندازند.

م ]1245[ - اگر بعد از آنکه نایب عمل را بجا آورد عذر برطرف شد بجا آوردن خودش لازم نیست اگرچه احوط است.

م ]1246[ - اگر شخص مریض مأیوس باشد از خوب شدن یا شخص معذور، مأیوس باشد از رفع عذر، واجب است که نایب بگیرد، و اگر مأیوس نیست مى‏تواند نایب بگیرد، لکن اگر عذر رفع شد احتیاط آن است که خودش عمل کند.

م ]1247[ - اگر دیگران مأیوس باشند از رفع عذر معذور، لازم نیست از او اذن بگیرند اگرچه احوط است، و اگر نتواند اذن بدهد اذن معتبر نخواهد بود.

م ]1248[ - اگر بعد از گذشتن روزى که واجب بوده در آن رمى کند شک کند که بجا آورده یا نه اعتنا نکند.

م ]1249[ - اگر بعد از رمى شک کند که کیفیّت آن صحیح بوده یا نه اعتنا نکند.

م ]1250[ - اگر در وقتى که مشغول رمى جمره عقبه است شک کند که اوّلى را یا دومى را یا هر دو را رمى کرده یا صحیح انجام داده یا نه اعتنا نکند.

م ]1251[ - اگر در عدد شک کند که آیا هفت بوده یا کمتر، قبل از آنکه داخل شود در رمى جمره بعدى باید آنچه محتمل است که کسر شده بیاورد تا یقین کند هفت عدد شده هر چند منصرف از عمل شده باشد و مشغول کارهاى دیگر باشد بنابر احتیاط واجب.

م ]1252[ - اگر بعد از گذشتن روزى که باید رمى کند یقین پیدا کند که یکى از سه جمره را رمى نکرده احتیاط واجب آن است که هر سه را قضا کند.

م ]1253[ - اگر بعد از آنکه داخل در جمره بعدى شد شک کند در عدد قبلى، پس اگر بداند چهار سنگ از قبلى را انداخته و شک کند که بقیه را یا بعضى از آنها را انداخته یا نه، به شکّ خود اعتنا نکند. و اگر در کمتر از چهار، شک داشته باشد تا مقدار چهار اعتنا نکند و سه سنگ دیگر را بزند.

م ]1254[ - اگر بعد از رمى هر سه جمره یقین پیدا کند که یک سنگ یا دو سنگ یا سه سنگ از یکى از سه جمره ناقص شده باید هر چه را احتمال کسرى داده به هر یک از سه جمره بزند.

م ]1255[ - اگر بعد از رمى سنگ به هر سه یقین کند که یکى از آنها را چهار کمتر انداخته، احتیاط واجب آن است که جمره آخرى را از سر بگیرد، و احتیاط بالاتر آن است که هر سه را از سر بگیرد.

م ]1256[ - اگر بعد از گذشتن وقت هر سه روز یقین کند که یک روز را رمى نکرده و نداند کدام روز است، قضاى یک روز را به نیت ما فى الذمه بجا آورد و کفایت مى‏کند.

مسائل متفرّقه رمى‏
م ]1257[ - زنها و مراقبین آنها و افراد ضعیفى که مجازند بعد از نصف شب از مشعر الحرام به منى وارد شوند اگر از رمى در روز معذورند مى‏توانند شب، رمى کنند، بلکه زنها مطلقاً مجازند همان شب رمى نمایند.

م ]1258[ - در طبقه دوم جمرات رمى جایز است و لازم نیست در طبقه اوّل رمى نمایند.

م ]1259[ - کسانى که عذر دارند از این که روز عید رَمى کنند مى‏توانند شب قبل از آن یا شب بعد از آن رمى کنند، و اگر از رمى روز یازدهم نیز معذورند مى‏توانند بعد از رمى به جاى روز عید، در شب یازدهم رمى روز یازدهم را هم انجام دهند.

س ]1260[ - کسانى که با عذر از رَمیِ در روز می توانند شب رمی کنند آیا لازم است شب، رمى کنند یا مى‏توانند همان روز نایب بگیرند؟

 ج - مى‏توانند نایب بگیرند.

س ]1261[ - چنانچه کسانى صبح روز دهم از رمى کردن معذور باشند ولى اطمینان دارند که بعد از ظهر خلوت است و قادر به رمى هستند، بفرمایید از صبح مى‏توانند نایب بگیرند یا باید صبر کنند تا خلوت شود و رمى نمایند؟

 ج - اگر مى‏توانند در روز رمى کنند، نمى‏توانند نایب بگیرند.

س ]1262[ - آیا بدون عذر مى‏توان در شب، رمى کرد یا کافى نیست، و اگر در شب صحیح است آیا گناهى هم مرتکب شده است، و همچنین تأخیر ذبح از روز عید قربان هر چند صحیح است ولى آیا گناهى هم مرتکب شده است؟

 ج - بدون عذر، رمى، در شب واقع نمى‏شود، و اگر بدون عذر رمى در روز را ترک نماید گناه کرده است، و همچنین معصیت نموده است اگر ذبح را عمداً از روز عید تأخیر بیندازد، هر چند ذبح صحیح است.

س ]1263[ - کسى که در رمى جمرات نایب شده، آیا مى‏تواند شب، رمى کند یا نه، و همچنین کسى که در اصل حج نایب باشد و از ابتدا مى‏دانسته که نمى‏تواند رمى کند، یا نمى‏تواند روز رمى کند، و یا در رمى‏در روز مسامحه و اهمال کند، حکمش چیست؟

 ج - نایب باید اعمال اختیارى حج را انجام دهد، و اگر معذور باشد نمى‏تواند نایب شود مگر اینکه عذر بعداً عارض شده باشد که در این صورت نیاب حج صحیح است. و کسى که در رمى نایب شده باید روز رمى کند، و مسامحه و اهمال موجب بطلان نیابت نیست، هر چند در فرض سؤال جایز نیست.

س ]1264[ - شخصى که خود معذور است و نمى‏تواند رمى جمرات نماید، آیا مى‏تواند شخصى دیگرى را که براى او هم رمى در روز مقدور نیست، نایب قرار دهد تا در شب رمى نماید، و آیا در صورت بودن و یا نبودن شخص سومى که بتواند نایب شود و در روز رمى نماید، حکم مسأله فرق دارد یا خیر؟

 ج - در صورت امکان باید کسى را نایب بگیرد که در روز رمى نماید، و اگر ممکن نباشد بنابر احتیاط واجب روز بعد خودش قضا کند، و اگر در قضا هم امکان مباشرت نیست، نایب بگیرد.

س ]1265[ - در رمى جمرات اگر سنگریزه، اوّل به دیوار مجاور و بعد به جمره بخورد آیا کافى است، یا باید سنگریزه دیگر بزند؟

 ج - ظاهراً کافى نیست.

س ]1266[ - شخصى وقت رمى جمرات شک کرد که چند سنگ زده‏ام، پس آن مقدار را رها کرد و دوباره از اوّل شروع نمود، آیا رمى او اشکال ندارد یا نه؟

 ج - اشکال ندارد.

س ]1267[ - اینکه فرموده‏اید کوچ کردن شب دهم و درک کردن وقوف اضطرارى مشعر و رمى در شب دهم براى زنان جایز است و نفسِ زن‏بودن عذر است، آیا با این حال زنان مى‏توانند نایب شوند؟

 ج - مى‏توانند نایب باشند.

س ]1268[ - در زمان قدیم که جَمَرات به صورت فعلى نبوده است و یقیناً بعداً بلندتر و قطورتر درست شده است، بنابراین در جمره عقبه چرا رمى‏کردن مخصوص به آن سنگچین وسط دیوار سیمانى است و رمى به دیوار سیمانى جایز نیست؟ و اگر جایز مى‏دانید بفرمایید، زیرا که اکثر مردم در جمره عقبه اکتفا به دیوار سیمانى دو طرف سنگچین مى‏کنند و خلاصه ملاک رمى در جمرات چیست؟

 ج - دیوار سیمانى پشت جمره از جمره نیست، و رمى آن کافى است، و امروزه اثرى از آن دیوار سیمانى نمى‏باشد.

س ]1269[ - اخیراً جمرات را توسعه داده‏اند و طول هر یک از جمرات حدود 35 متر شده است. رمى آنها به چه صورت صحیح است؟

 ج - احتیاطاً حدود وسط جمره را رمى کنند.

س ]1270[ - اگر مردى که مى‏تواند در روز رمى نماید، براى رمیِ زنی نایب شود آیا مى‏تواند رمى زن را در شب انجام دهد؟

 ج - نمى‏تواند و باید رمى را در روز انجام دهد.

س ]1271[ - افرادى که معذورند از واجباتى که ترکش ولو عمداً مضر به حج نیست، مثل رمى جمرات روز یازدهم و دوازدهم و مبیت به منى در شبهاى یازدهم و دوازدهم، آیا مى‏توانند اجیر شوند و نیابت کنند یا نمى‏توانند؟

 ج - ذوى الاعذار نمى‏توانند نایب شوند، حتّى اگر از مثل مذکورات عذر داشته باشند، مگر اینکه عذر بعداً عارض شده باشد.

س ]1272[ - کسى که به نیابت دیگرى رمى جمره مى‏کند، آیا کافى است که اوّل براى خودش هر جمره‏اى را رمى کند و پس از آن به نیابت دیگران ولو ده نفر باشند یک جا رمى کند، بعد جمره وسطى را هم همین طور، و در پایان براى جمره عقبه چنین کند یا اینکه باید اوّل هر سه جمره را براى خودش و بعد هر سه را براى دومى، و همچنین نسبت به دیگران رمى نماید؟

 ج - هر دو صورت صحیح است.

س ]1273[ - کسى که نمى‏تواند در روز عید رمى کند، آیا مى‏تواند قبل از رمى حلق نماید و روز دیگر رمى کند؟

 ج - جایز نیست على الاحوط.

س ]1274[ - آیا جمره عقبه را از هر طرف مى‏توان رمى نمود؟

 ج - اگر به جمره بزند کافى است، ولى رمى دیوار کفایت نمى‏کند.

س ]1275[ - سنگریزه‏هایى که در مشعر موجود است و معلوم است که از خارج از مشعر آورده اند، و معلوم نیست که آیا از حرم یا از خارج حرم، آیا مى‏توان از آنها براى رمى استفاده نمود؟

 ج - اگر معلوم است که از خارج آورده اند، در مورد سؤال استفاده نکنند مگر آنکه طورى باشد که جزء مشعر محسوب شود.

س ]1276[ - شخصى رمى جمره عقبه را در روز عید غلط انجام داده است و در روز سیزدهم متوجّه مى‏شود، آیا بعد از قضاى جمره عقبه، باید رمى روز یازدهم و دوازدهم را نیز تکرار کند؟

 ج - لازم نیست.

س ]1277[ - آیا زیاده از هفت رَمى، مُخِل به رَمى است؟

 ج - اگر از اوّل قصد زیادتر از هفت داشته باشد صحیح نیست و باید رمى را اعاده کند، ولى اگر بعد از تمام شدن هفت سنگریزه که به قصد هفت بوده، اضافه زده ضرر ندارد.

س ]1278[ - کسى که نتوانسته ذبح کند، و حلق یا تقصیر نیز ننموده است، آیا مى‏تواند رمى روز یازدهم را انجام دهد؟

 ج - مانع ندارد.

س ]1279[ - زنى که احتمال بدهد رمى، باعث قاعدگى او مى‏شود، آیا کافى است در رمى، نایب بگیرد.

 ج - اگر در اثر آن به مشقّت مى‏افتد، عذر محسوب مى‏شود و مى‏تواند نایب بگیرد.

س ]1280[ - آیا مى‏شود که زنها را شب دهم بعد از نصف شب از مَشعَر به منى بیاورند و همان شب آنان را به جمره عقبه ببرند و رمى کنند و بعد به خیمه برگردانند و نزدیک غروب روز یازدهم مجدّداً آنان را به جمرات ببرند، تا شب دوازدهم هم رمى روز یازدهم را انجام دهند و هم رمى روز دوازدهم را، با توجّه به ازدحام و خطرهاى احتمالى؟

 ج - براى زنها رمى جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منى در همان شب عید قربان مانع ندارد، ولى رمى روز یازدهم و دوازدهم در صورتى براى آنان در شب صحیح است که از رمى روز معذور باشند.

س ]1281[ - اگر کسى مى‏داند یک روز رمى را ترک کرده است ولى نمى‏داند که روز دهم بوده یا یازدهم، یا دوازدهم وظیفه‏اش چیست؟

 ج - رمى سه جمره را به ترتیب به قصد ما فى الذّمه انجام دهد.

س ]1282[ - شخصى در رمى جمرات چنین تصوّر مى‏کرده است که باید سنگریزه به خود سنگهاى نصب شده جمرات بخورد، نه به ملات لاى سنگها که به وسیله آن ملات بندکشى شده است، لذا براى اطمینان که به خود سنگ بخورد، یازده سنگریزه انداخته و هفت عدد از آنها را رمى صحیح محسوب داشته است، آیا این رمى صحیح است یا نه؟

 ج - اگر مواردى را که شک داشته احتیاطاً زده، مانع ندارد، و چنانچه شک نداشته و قصد زیاده هم نداشته است صحیح است هر چند در این صورت احتیاط مطلوب است.

س ]1283[ - شخصى روز عید قربان براى رمى جمره عقبه رفته است و انجام داده ولى دو روز بعد را در اثر کسالت، وکالت داده و روز سیزدهم خودش براى قضاى رمى جمرات رفته، ولى اوّل رمى جمره عقبه نموده بعداً برگشته از جمره اولى شروع کرده و روز یازدهم و دوازدهم را یک مرتبه چهارده سنگ زده هفت عدد براى روز یازدهم و هفت عدد براى روز دوازدهم و جمره وسطى را همچنین دوازده سنگ زده و جمره عقبه را نیز دوازده سنگ زده است، و الآن به ایران برگشته است، آیا وظیفه او چیست؟

 ج - اگر کسالت داشته و معذور بوده و وکالت داده عمل او صحیح است، و نیاز به تکرار نداشته است، و در هر صورت تکرار به نحو مرقوم صحیح نیست.