(961)م - بعد از آنکه از وقوف به عرفات در مغرب شب دهم فراغت حاصل شد، باید کوچ کند به مشعر الحرام که محلّ معروفى است و حدود معیّنى دارد.

(962)م - احتیاط آن است که شب دهم را تا طلوع صبح در مشعر الحرام به سر ببرد و نیّت کند اطاعت خدا را در این به سر بردن شب.

(963)م - چون صبح طلوع کرد نیّت وقوف به مشعر الحرام کند تا طلوع آفتاب، و چون این وقوف، عبادت خداوند است باید با نیّت خالص از ریا و خودنمایى وقوف کند، و الّا حج او در صورت ریا کردن با عمد و علم باطل خواهد شد.

(964)م - اقوى جواز کوچ کردن بلکه استحباب آن است کمى قبل از طلوع آفتاب به نحوى که قبل از طلوع آفتاب از وادى «محسّر» تجاوز نکند و اگر تجاوز کرد گناهکار است ولى کفّاره بر او نیست و احتیاط آن است که وقتى حرکت کند که قبل از طلوع آفتاب وارد وادى محسّر نشود.

(965)م - واجب است از طلوع صبح تا کمى قبل از طلوع آفتاب در مشعر بمانند، لکن تمام آن رکن نیست بلکه رکن، وقوف به مقدارى است که عرفاً بگویند مقدارى در آنجا مانده است. پس اگر کسى وقوف بین الطّلوعین را یک سره ترک کند به تفصیلى که مى‏آید حج او باطل خواهد شد.

(966)م - جایز است براى کسانى که عذرى دارند قدرى که شب در مشعر توقّف کردند کوچ کنند به منى مثل زنها و بچّه‏ها و بیماران و پیرمردان و اشخاص ضعیف و اشخاصى که براى پرستارى یا راهنمایى‏آنها لازم است همراه باشند، و احتیاط واجب آن است که پیش از نصف شب حرکت نکنند، بنابراین براى این اشخاص وقوف بین الطّلوعین لازم نیست، و احتیاط مستحب آن است که اگر توقّف مشکل نباشد تخلّف نکنند.

(967)م - کسى که شب یا بعض آن را در مشعر بوده است اگر قبل از طلوع صبح عمداً و بدون عذر از مشعر بیرون رود و تا طلوع آفتاب برنگردد در صورتى که وقوف عرفات از او فوت نشده است حج او صحیح است، و باید یک گوسفند کفّاره بدهد.

(968)م - کسى که وقوف بین الطّلوعین یا وقوف شب را درک نکند، در صورتى که عذر داشته باشد، اگر مقدارى - هرچند کم - از طلوع آفتاب تا ظهر در مشعر توقّف کند، در صورتى که وقوف در عرفات را درک کرده باشد حج او صحیح است.

(969)م - از آنچه گذشت معلوم شد که براى وقوف به مشعر سه وقت است:

اوّل: شب عید براى کسانى که عذرى دارند.

دوم: بین طلوع صبح و طلوع آفتاب.

سوم: از طلوع آفتاب تا ظهر روز دهم که اضطرارى مشعر است، چنانچه قسم اوّل نیز اضطرارى است.

(970)م - چون معلوم شد که وقوف به عرفات و مشعر، اختیارى و اضطرارى دارد و از براى وقوف به مشعر دو قسم اضطرارى است، پس به ملاحظه ادراک هر دو موقف یا یکى از آنها در وقت اختیارى یا اضطرارى‏مفرداً و مرکّباً و به ملاحظه ترک عمدى یا جهلى یا نسیانى‏اقسام زیادى دارد که در اینجا آنچه مورد ابتلا ممکن است بشود ذکر مى‏شود:

اوّل: آنکه مکلّف، درک هر دو موقف کند در وقت اختیارى، یعنى از ظهر روز عرفه، عرفات را و بین الطّلوعین صبح دهم، مشعر را درک کند. پس اشکالى در صحّت حج او نیست.

دوم: آنکه هیچ یک از دو موقف را درک نکند نه اختیارى آنها را و نه اضطرارى را، پس اشکالى نیست در بطلان حج او، و باید به همان احرام حج، عمره مفرده که عبارت است از طواف و نماز آن و سعى و تقصیر و طواف نساء و نماز آن بجا آورد و از احرام خارج شود، و اگر گوسفند همراه داشته باشد احتیاطاً ذبح کند، و باید سال دیگر، حج بجا آورد اگر شرایط استطاعت را دارا باشد، در صورتى که درک نکردن موقف به واسطه عذر باشد.

(971)م - اگر درک نکردن دو موقف که ذکر شد از روى تقصیر بوده در صورتى که استطاعتش تا سال آینده باقى بماند یا آنکه از قبل واجب الحجّ بوده، واجب است سال بعد به حج برود.

(972)م - احتیاط واجب آن است که این شخص که حج او باطل شد و باید عمره بجا آورد، نیّت عدول به عمره مفرده بکند.

سوم: آنکه درک کند اختیارى عرفه را با اضطرارى نهارى مشعر، پس اگر اختیارى مشعر را عمداً ترک کرده باشد حج او باطل است و الّا صحیح است.

چهارم: آنکه درک کرده باشد اختیارى مشعر را با اضطرارى عرفات، پس اگر اختیارى عرفات را عمداً ترک کرده حج او باطل است و الّا صحیح است.

پنجم: آنکه درک کرده باشد اختیارى عرفات را با اضطرارى شب مشعر؛ یعنى قبل از طلوع صبح، در این صورت حجّش صحیح است، حتّى اگر اختیارى مشعر را بدون عذر ترک کرده است ولى در این صورت باید یک گوسفند کفّاره دهد.

ششم: آنکه درک کرده باشد اضطرارى لیلى مشعر و اضطرارى عرفات را، پس اگر صاحب عذر باشد و اختیارى عرفات را عمداً ترک نکرده باشد ظاهراً حج او صحیح است.

هفتم: آنکه درک کرده باشد اضطرارى عرفات و اضطرارى یومى مشعر را، پس اگر یکى از دو اختیارى را عمداً ترک کرده باشد حج او باطل و الّا صحیح است، گرچه احتیاط، اعاده است در سال بعد با حاصل بودن شرایط وجوب.

هشتم: آنکه فقط اختیارى عرفات را درک کند، در این صورت حجّش صحیح است اگر اختیارى مشعر را عمداً ترک نکرده باشد، و الّا حج او باطل است.

نهم: آنکه درک کند اضطرارى عرفات را فقط، در این صورت حج او باطل است.

دهم: آنکه درک کند اختیارى مشعر را، در این صورت حج او صحیح است اگر وقوف عرفات را عمداً ترک نکرده باشد، و الّا حج او باطل است.

یازدهم: آنکه درک کند اضطرارى روز مشعر را فقط، در این صورت حج او باطل است.

دوازدهم: آنکه درک کند اضطرارى لیلى مشعر را فقط، در این صورت اگر وقوف عرفات را عمداً ترک نکرده باشد و از صاحبان عذر باشد ظاهراً حج او صحیح است و الّا باطل است.

مسائل متفرّقه وقوف به مشعر الحرام‏

(973)س - عدّه‏اى در شب دهم ذى حجّه عازم مَشعَر بودند، از افرادى‏که آنجا بودند سؤال نمودند مشعر کجا است؟ جواب دادند اینجا است، اطمینان پیدا کردند که مشعر است، نیّت بیتوته و قصد وقوف کردند، بعد که وقت اضطرارى مشعر هم گذشته بود معلوم شد مشعر نبوده، آیا نسبت به باقى اعمال حج و سال آینده وظیفه چیست؟

ج - با وقوف اختیارى عرفات حج ایشان صحیح است.

(974)س - اگر به گفته مدیر گروه که مى‏گوید درک وقوف اختیارى‏مشعر براى او مشکل است و نمى‏تواند آن را درک نماید، اعتماد کند و وقوف اختیارى را ترک نماید آیا اشکالى ندارد؟

ج - اگر براى خود شخص عذر حاصل شده، کفایت مى‏کند.

(975)س - خدمه‏اى که با زنها قبل از طلوع فجر به منى مى‏روند، ولى خود را قبل از طلوع آفتاب به مَشعر مى‏رسانند و وقوف رکنى مشعر را درک مى‏کند، آیا نیابت آنان صحیح است یا نه؟

ج - اگر از ذوى الاعذار نبوده‏اند که نیابت آنها صحیح است و در فرض مرقوم حجّشان نیابتاً صحیح است. هر چند مرتکب حرام شده‏اند. و اگر از اوّل چنین قصدى نداشته باشند و اتّفاقاً چنین پیش آمده گناه نیز مرتکب نشده‏اند.

(976)س - کسى که نمى‏دانسته وقوف اختیارى مشعر بین طلوعین است، پس از آن، وقوف اضطرارى را درک کرده، وظیفه او چیست؟

ج - اگر ترک وقوف اختیارى از روى عذر شده باشد، مانع ندارد.

(977)س - شخصى وقوف عرفات و مقدارى از وقوفِ لَیلى مشعر را درک کرده و عمداً قبل از طلوع فجر رفته است به منى، براى بردن اثاث و کار دیگرى، و قصد داشته است که مجدّداً به مشعر برگردد ولى در منى‏خوابش برده، وظیفه چنین حاجى چیست؟

ج - با فرض این که ترک اختیارى مشعر عمدى نبوده، در فرض مرقوم، اضطرارى کافى است، ولى اگر شب نیّت وقوف نداشته باید اضطرارى روز را درک کند. و اگر نایب است نیز کفایت مى‏کند.

مستحبّات وقوف به مشعر الحرام‏

(978)م - بدان که مستحب است با تن و دلى آرام از عرفات به سوى مشعر الحرام متوجّه شده و استغفار نماید، و همین که از طرف دست راست به تلّ سرخ رسید بگوید:

«اَللّهُمَّ ارْحَمْ تَوَقُّفِی وَ زِدْهُ فی عَمَلی وَ سَلِّمْ دِینی وَ تَقَبَّلْ مَناسِکی».

و در راه رفتن میانه روى نماید و کسى را آزار ندهد، و مستحب است نماز شام و خفتن را تا مزدلفه به تأخیر اندازد اگرچه ثلث شب نیز بگذرد، و میان هر دو نماز به یک اذان و دو اقامه جمع کند، و نوافل مغرب را بعد از نماز عشا بجا آورد و در صورتى که از رسیدن به مزدلفه پیش از نصف شب مانعى رسید، باید نماز مغرب و عشا را به تأخیر نیندازد و در میان راه بخواند و مستحب است که در وسط وادى از طرف راست راه نزول نماید، و اگر حاجى صروره باشد مستحب است که در مشعر الحرام قدم بگذارد و مستحب است که آن شب را به هر مقدار که میسور باشد به عبادت و اطاعت الهى به سر برد و این دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ هَذِهِ جُمَعُ، اَللّهُمَّ اِنّی أسأَلُکَ أن‏تَجمَعَ لِی فِیها جَوامِعَ الخَیرِ، اَللّهُمَّ لاتُؤیِسْنِی مِنَ الخَیرِ الَّذِی سَأَلتُکَ أَن تَجمَعَهُ لی فی قَلبی وَ أطلُبُ إلَیکَ أن‏تُعَرِّفَنی مَا عَرَّفتَ أَولِیَاءَکَ فِی مَنزِلی هذَا وَ أن‏تَقِیَنی جَوامِعَ الشَّرِّ».

و مستحب است بعد از نماز صبح با طهارت حمد و ثناى الهى را بجا آورد، و به هر مقدارى که میسور باشد از نعم و تفضّلات حضرت حق ذکر کند و بر محمّد و آل محمّد صلوات بفرستد، آن گاه دعا نماید و این دعا را نیز بخواند:

«اَللّهُمَّ رَبَّ المَشعَرِ الحَرامِ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النّارِ وَ أَوسِعْ عَلَیَّ مِن رِزقِکَ الحَلالِ، وَ ادْرَأْ عَنّی شَرَّ فَسَقَةِ الجِنِّ وَ الاِنسِ، اَللّهُمَّ أَنتَ خَیرُ مَطلُوبٍ اِلَیه وَ خَیرُ مَدعُوٍّ وَ خَیرُ مَسؤُولٍ، وَ لِکُلِّ وافِدٍ جَائِزَةٌ فَاجْعَلْ جَائِزَتِی فِی مَوطِنِی هَذَا أَن‏تُقِیلَنِی عَثْرَتِی وَ تَقبَلَ مَعْذِرَتِی وَ أَن‏تُجَاوِزَ عَن خَطِیئَتِی ثُمَّ اجْعَلِ التَّقوى مِن الدُّنیَا زادِی».

و مستحب است سنگریزه‏هایى را که در منى رمى خواهد نمود از مزدلفه بردارد و مجموع آنها هفتاد دانه است و مستحب است وقتى که از مزدلفه به سوى منى رفته و به وادى محسّر رسید به مقدار صد قدم مانند شتر تند رود و اگر سواره است سوارى خود را حرکت دهد و بگوید:

«اللّهُمَّ سَلِّمْ لی عَهدِی وَ اقبَل تَوبَتی وَ أَجِبْ دَعْوَتی وَ اخْلُفْنی فیمَنْ تَرَکتُ بَعدِی».