مسأله 2787 - وصیّت کننده مى‏تواند با اشاره‏اى که مقصودش را برساند وصیّت کند اگر چه لال هم نباشد.

 مسأله 2788 - اگر نوشته‏اى به امضاء یا مهر میّت ببینند چنانچه مقصود او را بفهماند و معلوم باشد که براى وصیّت کردن نوشته، باید مطابق آن عمل کنند.

 مسأله 2789 - کسى که وصیّت مى‏کند باید عاقل و بالغ باشد ولى بچّه ده ساله‏اى که خوب و بد را تمیز مى‏دهد اگر براى کار خوبى مثل ساختن مسجد و آب انبار و پل وصیّت کند صحیح مى‏باشد و نیز وصیّت کننده باید از روى اختیار وصیّت کند و در حال بالغ شدن سفیه نباشد و حاکم شرع هم او را از تصرّف در اموالش جلوگیرى نکرده باشد.

 مسأله 2790 - وصیّت به صرف کردن مال در معصیت جایز نیست.

 مسأله 2791 - مالى که مورد وصیّت قرار مى‏گیرد باید قابل تملّک باشد، پس وصیّت به شراب یا سگ یا خوک و امثال آنها باطل است، مگر آن که مقصود او جهت حلالى مثل وصیّت به شراب براى سرکه کردن باشد.

 مسأله 2792 - کسى که از روى عمد مثلاً زخمى به خود زده یا سمّى خورده است که بواسطه آن، یقین یا گمان به مردن او پیدا مى‏شود اگر وصیّت کند که مقدارى از مال او را به مصرفى برسانند صحیح نیست. امّا اگر وصیّت در مورد نحوه دفن یا امور واجب دیگر باشد وصیّت او صحیح و نافذ است.

 مسأله 2793 - اگر انسان وصیّت کند که چیزى به کسى بدهند، در صورتى آن کس مالک آن چیز مى‏شود که آن را قبول کند اگرچه در حال زنده بودن وصیّت کننده باشد.

 مسأله 2794 - وقتى انسان نشانه‏هاى مرگ را در خود دید، باید فوراً امانتهاى مردم را به صاحبانش برگرداند و اگر به مردم بدهکار است و موقع دادن آن بدهى رسیده باید بدهد و اگر خودش نمى‏تواند بدهد، یا موقع دادن بدهى او نرسیده، باید وصیّت کند و بر وصیّت شاهد بگیرد، ولى اگر بدهى او معلوم باشد و اطمینان دارد که ورثه مى‏پردازند وصیّت کردن لازم نیست.

 مسأله 2795 - کسى که نشانه‏هاى مرگ را در خود مى‏بیند، اگر خمس و زکات و مظالم بدهکار است باید فوراً بدهد و اگر نمى‏تواند بدهد چنانچه از خودش مال دارد، یا احتمال مى‏دهد کسى آنها را ادا نماید، باید وصیّت کند و همچنین است اگر حج بر او واجب باشد.

 مسأله 2796 - کسى که نشانه‏هاى مرگ را در خود مى‏بیند، اگر نماز و روزه قضا دارد، باید وصیّت کند که از مال خودش براى آنها اجیر بگیرند، بلکه اگر مال نداشته باشد ولى احتمال بدهد کسى بدون آن که چیزى بگیرد آنها را انجام مى‏دهد، باز هم واجب است وصیّت نماید و اگر قضاى نماز و روزه او به تفصیلى که در باب نماز قضا گفته شد بر پسر بزرگترش واجب باشد، باید به او اطّلاع دهد یا وصیّت کند که براى او بجا آورد.

 مسأله 2797 - کسى که نشانه‏هاى مرگ را در خود مى‏بیند، اگر مالى پیش کسى‏دارد یا در جایى پنهان کرده است که ورثه نمى‏دانند، چنانچه بواسطه ندانستن، حقّشان از بین برود، باید به آنان اطّلاع دهد و لازم نیست براى بچّه هاى صغیر خود، قیّم و سرپرست معیّن کند، ولى در صورتى که بدون قیّم مالشان از بین مى‏رود، یا خودشان ضایع مى‏شوند، باید براى آنان قیّم امینى‏معیّن نماید.

 مسأله 2798 - وصى باید مسلمان و بالغ و عاقل و مورد اطمینان باشد.

 مسأله 2799 - اگر کسى چند وصى براى خود معیّن کند، چنانچه اجازه داده باشد که هر کدام به تنهایى به وصیّت، عمل کنند، لازم نیست در انجام وصیّت از یکدیگر اجازه بگیرند و اگر اجازه نداده باشد، چه گفته باشد که همه با هم به وصیّت عمل کنند، یا نگفته باشد، باید با نظر یکدیگر به وصیّت عمل نمایند و اگر حاضر نشوند که با یکدیگر به وصیّت عمل کنند، و در تشخیص مصلحت اختلاف داشته باشند در صورتى که تأخیر و مهلت دادن، موجب معطّل ماندن عمل به وصیّت شود، حاکم شرع آنها را مجبور مى‏کند که تسلیم نظر کسى شوند که صلاح را تشخیص دهد و اگر اطاعت نکنند، بجاى آنان دیگران را معیّن مى‏نماید و اگر یکى از آنان قبول نکرد یک نفر دیگر را بجاى او تعیین مى‏نماید.

 مسأله 2800 - اگر شخصى را وصى و دیگرى را ناظر قرار دهد، بنابر اظهر تصرّف وصى مشروط به رأى موافق ناظر است، و ناظر هم نمى‏تواند مستقلاًّ تصرّف کند، و اگر ناظر وفات نمود یا از مداخله امتناع کرد بنابر احوط تصرّف وصى منوط به نظر حاکم است، و اگر وصى وفات کرد حاکم مداخله مى‏نماید.

 مسأله 2801 - اگر انسان از وصیّت خود برگردد مثلاً بگوید ثلث مالش را به کسى بدهند، بعد بگوید به او ندهند وصیّت باطل مى‏شود و اگر وصیّت خود را تغییر دهد، مثل آن که قیّمى براى بچّه‏هاى خود معیّن کند بعد دیگرى را بجاى او قیّم نماید، وصیّت اوّلش باطل مى‏شود و باید به وصیّت دوم او عمل نمایند.

 مسأله 2802 - اگر کارى کند که معلوم شود از وصیّت خود برگشته مثلاً خانه‏اى را که وصیّت کرده به کسى بدهند بفروشد، یا دیگرى را براى فروش آن وکیل نماید، وصیّت باطل مى‏شود.

 مسأله 2803 - اگر وصیّت کند چیز معیّنى را به کسى بدهند، بعد وصیّت کند که نصف همان را به دیگرى بدهند، باید آن چیز را دو قسمت کنند و به هر کدام از آن دو نفر یک قسمت آن را بدهند.

 مسأله 2804 - اگر کسى در مرضى که به آن مرض مى‏میرد، مقدارى از مالش را به کسى ببخشد و وصیّت کند که بعد از مردن او هم مقدارى به دیگرى بدهند، چنانچه ثلث او براى هر دو مال کافى نباشد و ورثه هم حاضر به اجازه دادن زائد بر ثلث نباشند باید ابتدا مالى را که بخشیده از ثلث خارج کنند و سپس باقیمانده آن را در مورد وصیّت صرف نمایند.

 مسأله 2805 - اگر وصیّت کند که ثلث مال او را نفروشند و عایدى آن را به مصرفى برسانند، باید مطابق گفته او عمل نمایند.

 مسأله 2806 - اگر در مرضى که به آن مرض مى‏میرد، بگوید مقدارى به کسى‏بدهکار است، چنانچه متّهم باشد که براى ضرر زدن به ورثه گفته است باید مقدارى را که معیّن کرده از ثلث او بدهند و اگر متّهم نباشد باید از اصل مالش بدهند.

 مسأله 2807 - کسى که انسان وصیّت مى‏کند که چیزى به او بدهند باید وجود داشته باشد، پس اگر وصیّت کند به بچّه‏اى که ممکن است فلان زن حامله شود چیزى بدهند باطل است. ولى اگر وصیّت کند به بچّه‏اى که در شکم مادر است چیزى بدهند، اگرچه هنوز روح نداشته باشد، وصیّت صحیح است پس اگر زنده به دنیا آمد، باید آنچه را وصیّت کرده به او بدهند و اگر مرده به دنیا آمد،باطل مى‏شود و آنچه را که براى او وصیّت کرده، ورثه میان خودشان قسمت مى‏کنند.

 مسأله 2808 - اگر انسان بفهمد کسى او را وصى کرده، چنانچه به اطّلاع‏کننده برساند که براى انجام وصیّت او حاضر نیست، لازم نیست بعد از مردن او به وصیت عمل کند. ولى اگر پیش از مردن او نفهمد که او را وصى کرده، یا بفهمد و به او اطّلاع ندهد که براى عمل کردن به وصیّت حاضر نیست باید وصیّت او را انجام دهد و اگر وصى پیش از مرگ موقعى ملتفت شود که مریض به واسطه شدّت مرض نتواند به دیگرى وصیّت کند، احوط استحبابى‏و اَولى آن است که وصیت را قبول نماید.

 مسأله 2809 - اگر کسى که وصیّت کرده بمیرد، وصى نمى‏تواند دیگرى را براى انجام کارهاى میّت معیّن کند و خود از کار کناره نماید، ولى اگر بداند مقصود میّت این نبوده که خود وصى آن کار را انجام دهد، بلکه مقصودش فقط انجام کار بوده، مى‏تواند دیگرى را از طرف خود وکیل کند.

 مسأله 2810 - اگر کسى دو نفر را وصى کند، چنانچه یکى از آن دو بمیرد یا دیوانه یا کافر شود، چنانچه معلوم شود میّت در نظر داشته هر دو نفر با هم کارهایش را انجام دهند، حاکم شرع یک نفر دیگر را به جاى او معیّن مى‏کند و اگر هر دو بمیرند، یا دیوانه، یا کافر شوند، حاکم شرع دو نفر دیگر را معیّن مى‏کند ولى اگر یک نفر بتواند وصیّت را عملى کند، معیّن کردن دو نفر لازم نیست.

 مسأله 2811 - اگر وصى نتواند به تنهایى کارهاى میّت را انجام دهد حاکم شرع براى کمک او یک نفر دیگر را معیّن مى‏کند.

 مسأله 2812 - اگر مقدارى از مال میّت در دست وصى تلف شود، چنانچه در نگهدارى آن کوتاهى کرده و یا تعدّى نموده، مثلاً میّت وصیّت کرده است که فلان مقدار به فقراى فلان شهر بده و او مال را به شهر دیگر برده و در راه از بین رفته ضامن است و اگر کوتاهى نکرده و تعدّى هم ننموده ضامن نیست.

 مسأله 2813 - هرگاه انسان کسى را وصى کند و بگوید که اگر آن کس بمیرد فلان وصى باشد، بعد از آن که وصىّ اوّل مرد، وصىّ دوم باید کارهاى میّت را انجام دهد.

 مسأله 2814 - حجّى که بر میّت واجب است و بدهکارى و حقوقى را که مثل خمس و زکات و کفّارات و مظالم، ادا کردن آنها واجب مى‏باشد، باید از اصل مال میّت بدهند، اگرچه میّت براى آنها وصیّت نکرده باشد، امّا اداء نذرها با اجازه ورثه است.

 مسأله 2815 - اگر مال میّت از بدهى و حجّ واجب و حقوقى که مثل خمس و زکات و مظالم بر او واجب است زیاد بیاید، چنانچه وصیّت کرده باشد که ثلث یا مقدارى از ثلث را به مصرفى برسانند، باید به وصیّت او عمل کنند و اگرنکرده باشد، آنچه مى‏ماند مال ورثه است.

 مسأله 2816 - اگر مصرفى را که میّت معیّن کرده، از ثلث مال او بیشتر باشد، وصیت او در بیشتر از ثلث در صورتى صحیح است که ورثه حرفى بزنند، یا کارى کنند که معلوم شود عملى شدن وصیّت را اجازه داده‏اند و تنها راضى بودن آنان کافى نیست. و اگر مدّتى بعد از مردن او هم اجازه بدهند صحیح است.

 مسأله 2817 - اگر مصرفى را که میّت معیّن کرده، از ثلث مال او بیشتر باشد و پیش از مردن او ورثه اجازه بدهند که وصیّت او عملى شود، بعد از مردن او نمى‏توانند از اجازه خود برگردند.

 مسأله 2818 - اگر وصیّت کند که از ثلث او خمس و زکات یا بدهى دیگر او را بدهند و براى نماز و روزه او اجیر بگیرند و کار مستحبّى هم مثل اطعام به فقرا انجام دهند باید اوّل به واجبات - خواه مالى باشد یا بدنى - عمل نمایند و در بین واجبات ترتیب معتبر نیست، ولى اگر وصیّت او به ترتیب بوده باید اوّل آن واجبى را که مقدّم داشته عمل نمایند اگرچه بدنى باشد و همچنین به ترتیب وصیت تا آخر واجبات، پس اگر ثلث، وافى به تمام آن‏ها باشد، به تمام آن‏ها باید عمل شود و چنانچه ثلث وافى نباشد، باقیمانده اگر تماماً یا قسمتى‏واجب مالى باشد باید از اصل ترکه براى آن بردارند عمل نمایند و اگر باقیمانده تماماً یا قسمتى واجب بدنى باشد مُلغى مى‏گردد و چنانچه وصیّت میّت به ترتیب نباشد باز واجبات مقدّم بر مستحبّات است ولى در این صورت بین واجبات هیچگونه ترتیب نیست بلکه ثلث بر تمام واجبات‏اعمّ از مالى و بدنى - توزیع مى‏شود و چنانچه وافى به تمام آن نباشد، در باقیمانده واجب مالى از اصل ترکه برداشته مى‏شود و باقیمانده واجب بدنى مُلغى مى‏گردد و در هر صورت عمل به مستحبّات موقعى واجب است که از ثلث علاوه بر واجبات، براى آن هم باقى بماند.

 مسأله 2819 - اگر وصیّت کند که بدهى او را بدهند و براى نماز و روزه او اجیر بگیرند و کار مستحبّى هم انجام دهند، چنانچه وصیّت نکرده باشد که اینها را از ثلث بدهند، باید بدهى او را از اصل مال بدهند و اگر چیزى زیاد آمد، ثلث آن را به مصرف نماز و روزه و کارهاى مستحبّى که معیّن کرده برسانند و در صورتى که ثلث کافى نباشد، پس اگر ورثه اجازه بدهند باید وصیّت او عملى‏شود و اگر اجازه ندهند، باید نماز و روزه را از ثلث بدهند و اگر چیزى زیاد آمد به مصرف کار مستحبّى که معیّن کرده برسانند.

 مسأله 2820 - اگر کسى بگوید که میّت وصیّت کرده فلان مبلغ را به من بدهند، چنانچه دو مرد عادل گفته او را تصدیق کنند، یا قسم بخورد و یک مرد عادل هم گفته او را تصدیق نماید، یا یک مرد عادل و دو زن عادله یا چهار زن عادله به گفته او شهادت دهند، باید مقدارى را که مى‏گوید به او بدهند و اگر یک زن عادله شهادت بدهد، باید یک چهارم چیزى را که مطالبه مى‏کند به او بدهند و اگر دو زن عادله شهادت دهند، نصف آن را و اگر سه زن عادله شهادت دهند باید سه چهارم آن را به او بدهند و نیز اگر دو مرد کافر ذمّى که در دین خود عادل باشند گفته او را تصدیق کنند، در صورتى که میّت ناچار بوده است که وصیّت کند و مرد و زن مسلمان هم در موقع وصیّت نبوده، باید چیزى را که مطالبه مى‏کند به او بدهند.

 مسأله 2821 - اگر کسى بگوید من وصىّ میّتم که مال او را به مصرفى برسانم، یا میّت مرا قیّم بچّه‏هاى خود قرار داده، در صورتى باید حرف او را قبول کرد که دو مرد عادل گفته او را تصدیق نمایند.

 مسأله 2822 - اگر وصیّت کند چیزى به کسى بدهند و آن کس پیش از آن که قبول کند یا رد نماید بمیرد، تا وقتى ورثه او وصیّت را رد نکرده‏اند مى‏توانند آن چیز را قبول نمایند ولى این در صورتى است که وصیّت کننده از وصیّت خود برنگردد وگرنه حقّى به آن چیز ندارند.