احکام نماز
نماز مهمترین اعمال دینى است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادتهاى دیگر هم قبول مىشود و اگر پذیرفته نشود اعمال دیگر هم قبول نمىشود. و همان طور که اگر انسان شبانه روزى پنج نوبت در نهر آبىشستشو کند، چرک در بدنش نمىماند نمازهاى پنجگانه هم انسان را از گناهان پاک مىکند. و سزاوار است که انسان نماز را در اوّل وقت بخواند و کسى که نماز را پست و سبک شمارد، مانند کسى است که نماز نمىخواند، پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «کسى که به نماز اهمّیت ندهد و آن را سبک شمارد، سزاوار عذاب آخرت است.» روزى حضرت در مسجد تشریف داشتند مردى وارد و مشغول نماز شد و رکوع و سجودش را کاملاً به جا نیاورد، حضرت فرمودند: «اگر این مرد در حالى که نمازش این طور است از دنیا برود، به دین من از دنیا نرفته است». پس انسان باید مواظب باشد که به عجله و شتابزدگى نماز نخواند و در حال نماز به یاد خدا و با خضوع و خشوع و وقار باشد و متوجّه باشد که با چه کسى سخن مىگوید و خود را در مقابل عظمت و بزرگى خداوند عالم بسیار پست و ناچیز ببیند و اگر انسان در موقع نماز کاملاً به این مطلب توجّه کند، از خود بى خبر مىشود، چنانچه در حال نماز تیر را از پاى مبارک امیرالمؤمنین(ع) بیرون کشیدند و آن حضرت متوجّه نشدند. و نیز باید نمازگزار توبه و استغفار نماید و گناهانى که مانع قبول شدن نماز است، مانند حسد، کبر، غیبت، خوردن حرام، آشامیدن مسکرات و ندادن خمس و زکات بلکه هر معصیتى را ترک کند. و همچنین سزاوار است کارهایى که ثواب نماز را کم مىکند بجا نیاورد، مثلاً در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول به نماز نایستد و در موقع نماز به آسمان نگاه نکند و نیز کارهایى که ثواب نماز را زیاد مىکند بجا آورد، مثلاً انگشترى عقیق به دست کند و لباس پاکیزه بپوشد و شانه و مسواک کند و خود را خوشبو نماید.
نمازهاى واجب
نمازهاى واجب شش تا است: اوّل: نماز یومیّه و آنچه که ملحق به آن است مثل نماز جمعه، نماز احتیاط و نماز قضا. دوم: نماز آیات. سوم: نماز میّت. چهارم: نماز طواف واجب. پنجم: نماز قضاى پدر که بر پسر بزرگتر واجب است. ششم: نمازى که بواسطه اجیر شدن و نذر و قسم و عهد واجب مىشود.
نمازهاى واجب یومیّه
نمازهاى واجب یومیّه پنج تا است: ظهر و عصر هر کدام چهار رکعت، مغرب سه رکعت، عشا چهار رکعت، صبح دو رکعت.
مسأله 722 - در سفر باید نمازهاى چهار رکعتى را با شرایطى که گفته مىشود دو رکعت خواند.
مسأله 723 - نمازگزار براى بجا آوردن نماز صحیح چند شرط را باید قبل از نماز رعایت کند: اوّل: طهارت، که مسائل آن گذشت. دوم: وقت هر نماز. سوم: قبله. چهارم: پوشش در حال نماز و شرایط آن. پنجم: مکان نمازگزار و مسائل آن. که تفصیل هر یک از شرایط و سایر مستحبّات بیان خواهد شد.
وقت نماز ظهر و عصر
مسأله 724 - وقت نماز ظهر و عصر از اوّل ظهر شرعى تا هنگام غروب خورشید است و بهترین راه براى پى بردن به وقت ظهر استفاده از شاخص مىباشد؛ بدین ترتیب که اگر چوب یا چیزى مانند آن را، راست در زمین هموار فرو برند صبح که خورشید بیرون مىآید، سایه آن به طرف مغرب مىافتد و هرچه آفتاب بالا مىآید این سایه کم مىشود و در شهرهاى ما در اوّل ظهر شرعىبه آخرین درجه کمى مىرسد و ظهر که گذشت، سایه آن به طرف مشرق برمىگردد و هرچه خورشید رو به مغرب مىرود، سایه زیادتر مىشود؛ بنابراین وقتى سایه به آخرین درجه کمى رسید و دو مرتبه رو به زیاد شدن گذاشت، معلوم مىشود ظهر شرعى شده است ولى در بعضى شهرها مثل مکّه مکرّمه که گاهى موقع ظهر سایه به کلّى از بین مىرود، بعد از آن که سایه دوباره پیدا شد، معلوم مىشود ظهر شده است.
مسأله 725 - نماز ظهر و عصر هر کدام وقت مخصوص و مشترکى دارند: وقت مخصوص نماز ظهر از اوّل ظهر است تا وقتى که از ظهر به اندازه خواندن نماز ظهر بگذرد، و وقت مخصوص نماز عصر موقعى است که به اندازه خواندن نماز عصر، وقت به مغرب مانده باشد، که اگر کسى تا این موقع نماز ظهر را نخواند، نماز ظهر او قضا شده و باید نماز عصر را بخواند و مابین وقت مخصوص نماز ظهر و وقت مخصوص نماز عصر، وقت مشترک نماز ظهر و نماز عصر است و اگر کسى اشتباهاً نماز ظهر یا عصر را در وقت مخصوص دیگرى بخواند نمازش صحیح است.
مسأله 726 - اگر پیش از خواندن نماز ظهر، سهواً مشغول نماز عصر شود و در بین نماز بفهمد اشتباه کرده است، باید نیّت را به نماز ظهر برگرداند یعنى نیّت کند که آنچه تا حال خواندهام و آنچه را مشغولم و آنچه بعد مىخوانم همه نماز ظهر باشد و بعد از آن که نماز را تمام کرد، نماز عصر را بخواند. و فرقى ندارد که در وقت مختصّ ظهر باشد یا در وقت مشترک. و همچنین اگر بعد از نماز بفهمد که نماز ظهر را نخوانده، آنچه خوانده نماز ظهر قرار دهد و نماز عصر را بخواند.
مسأله 727 - در روز جمعه انسان مىتواند به جاى نماز ظهر دو رکعت نماز جمعه بخواند، ولى احتیاط مستحب آن است که اگر نماز جمعه خواند نماز ظهر را هم بخواند. و این احتیاط خیلى مطلوب است.
مسأله 728 - وقت نماز جمعه از اوّل ظهر است تا وقتى که سایه شاخص باندازه خودش شود، که اگر دو خطبه و نماز در این وقت واقع شود صحیح است.
وقت نماز مغرب و عشا
مسأله 729 - مغرب، موقعى است که آفتاب از زمینى که مسطّح است غروب کند؛ ولى احتیاط مستحب است که سرخى طرف مشرق که بعد از غروب آفتاب پیدا مىشود، از بین برود.
مسأله 730 - نماز مغرب و عشا هر کدام وقت مخصوص و مشترکى دارند: وقت مخصوص نماز مغرب از اوّل مغرب است، تا وقتى که از مغرب به اندازه خواندن سه رکعت نماز بگذرد، که اگر کسى مثلاً مسافر باشد و تمام نماز عشا را سهواً در این وقت بخواند احتیاط مستحب آن است که بعد از نماز مغرب نماز عشا را دوباره بخواند و وقت مخصوص نماز عشا موقعى است که به اندازه خواندن نماز عشا به نصف شب مانده باشد که اگر کسى تا این موقع نماز مغرب را عمداً نخواند باید اوّل نماز عشا و بعد از آن نماز مغرب را بخواند و بین وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشا وقت مشترک نماز مغرب و عشا است که اگر کسى در این وقت اشتباهاً نماز عشا را پیش از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز ملتفت شود، نمازش صحیح است و باید نماز مغرب را بعد از آن بجا آورد.
مسأله 731 - وقت مخصوص و مشترک که معنى آن در مسأله پیش گفته شد، براى اشخاص فرق مىکند، مثلاً اگر به اندازه خواندن دو رکعت نماز از اوّل ظهر بگذرد، وقت مخصوص نماز ظهر کسى که مسافر است تمام شده و داخل وقت مشترک مىشود، و براى کسى که مسافر نیست، باید به اندازه خواندن چهار رکعت نماز بگذرد.
مسأله 732 - اگر پیش از خواندن نماز مغرب، سهواً مشغول نماز عشا شود و در بین نماز بفهمد که اشتباه کرده، چنانچه به رکوع رکعت چهارم نرفته است، باید نیّت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام کند و بعد نماز عشا را بخواند و اگر به رکوع رکعت چهارم رفته نمازش باطل است. و فرقى بین وقت مختصّ مغرب و وقت مشترک نیست. امّا اگر بعد از خواندن نماز عشا بفهمد مغرب را نخوانده، نماز عشا صحیح است و نماز مغرب را بخواند.
مسأله 733 - آخر وقت نماز عشا نصف شب است. و شب از اوّل غروب آفتاب تا طلوع فجر صادق مىباشد.
مسأله 734 - اگر از روى معصیت، یا به واسطه عذرى نماز مغرب یا نماز عشا را تا نصف شب نخواند، باید تا قبل از اذان صبح، به نیّت ادا بجا آورد.
وقت نماز صبح
مسأله 735 - نزدیک اذان صبح از طرف مشرق، سفیدهاى رو به بالا حرکت مىکند که آن را فجر اوّل گویند. موقعى که آن سفیده پهن شد، فجر دوم، و اوّل وقت نماز صبح است. و آخر وقت نماز صبح موقعى است که آفتاب بیرون مىآید.
احکام وقت نماز
مسأله 736 - موقعى انسان مىتواند مشغول نماز شود، که اطمینان کند وقت داخل شده است، یا دو مرد عادل به داخل شدن وقت خبر دهند. بلکه اگر یک نفر مورد اعتماد که وقت شناس باشد بگوید، کافى است.
مسأله 737 - نابینا و کسى که در زندان است و مانند اینها بنابر احتیاط واجب باید تا اطمینان به داخل شدن وقت نکنند مشغول نماز نشوند، ولى اگر انسان به واسطه ابر یا غبار و مانند اینها که براى همه مانع از اطمینان پیدا کردن است، نتواند در اوّل وقت نماز، به داخل شدن وقت اطمینان پیدا کند، باید نماز را به تأخیر اندازد تا اطمینان پیدا کند و عمل به گمان جایز نیست.
مسأله 738 - اگر کسى با اطمینان به وقت مشغول نماز شود و در بین نماز بفهمد وقت داخل نشده یا بعد از نماز بفهمد تمام نماز را خارج از وقت خوانده، نمازش باطل است؛ ولى اگر در بین نماز بفهمد وقت داخل شده یا بعد از نماز بفهمد در بین نماز وقت داخل شده، نمازش صحیح است.
مسأله 739 - اگر انسان ملتفت نباشد که باید با یقین به داخل شدن وقت مشغول نماز شود، چنانچه بعد از نماز بفهمد که تمام نماز را در وقت خوانده، نماز او صحیح است و اگر بفهمد تمام نماز را پیش از وقت خوانده یا بفهمد که در بین نماز وقت داخل شده است، نمازش باطل است.
مسأله 740 - اگر اطمینان پیدا کند وقت داخل شده و مشغول نماز شود و در بین نماز شکّ کند که وقت داخل شده یا نه، نماز او باطل است، ولى اگر در بین نماز اطمینان داشته باشد که وقت شده و شکّ کند که آنچه از نماز خوانده در وقت بوده یا نه، نمازش صحیح است.
مسأله 741 - اگر وقت نماز به قدرى تنگ است که به واسطه بجا آوردن بعضى از کارهاى مستحبّ نماز، مقدارى از آن بعد از وقت خوانده مىشود، باید آن مستحب را بجا نیاورد. مثلاً اگر به واسطه خواندن قنوت، مقدارى از نماز بعد از وقت خوانده مىشود، باید قنوت نخواند.
مسأله 742 - کسى که به اندازه خواندن یک رکعت نماز وقت دارد، باید نماز را به نیّت ادا بخواند ولى نباید عمداً نماز را تا این وقت تأخیر بیندازد.
مسأله 743 - کسى که مسافر نیست، اگر تا غروب آفتاب به اندازه خواندن پنج رکعت نماز وقت دارد، باید نماز ظهر و عصر هر دو را بخواند و اگر کمتر وقت دارد باید فقط نماز عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا کند و اگر تا نصف شب به اندازه خواندن پنج رکعت نماز وقت دارد، باید نماز مغرب و عشا را بخواند و اگر کمتر وقت دارد، باید فقط عشا را بخواند و بعداً باید نماز مغرب را بخواند.
مسأله 744 - کسى که مسافر است اگر تا غروب آفتاب به اندازه خواندن سه رکعت نماز وقت دارد، باید نماز ظهر و عصر را بخواند و اگر کمتر وقت دارد، باید فقط عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا کند. و اگر تا نصف شب به اندازه خواندن چهار رکعت نماز وقت دارد، باید نماز مغرب و عشا را بخواند و اگر کمتر وقت دارد باید فقط عشا را بخواند و بعداً مغرب را بجا آورد و چنانچه بعد از خواندن عشا، معلوم شود که به مقدار یک رکعت یا بیشتر وقت به نصف شب مانده است باید فوراً نماز مغرب را به نیّت ادا بجا آورد.
مسأله 745 - مستحبّ است انسان نماز را در اوّل وقت آن بخواند و راجع به آن خیلى سفارش شده است و هرچه به اوّل وقت نزدیکتر باشد بهتر است، مگر آن که تأخیر آن از جهتى بهتر باشد، مثلاً صبر کند که نماز را به جماعت بخواند.
مسأله 746 - هرگاه انسان عذرى دارد که اگر بخواهد در اوّل وقت نماز بخواند، ناچار است با تیمّم نماز بخواند، چنانچه بداند که عذر او تا آخر وقت باقى است، مىتواند در اوّل وقت نماز بخواند. ولى اگر مثلاً لباسش نجس باشد یا عذر دیگرى داشته باشد و احتمال دهد که عذر او از بین مىرود بنابر احتیاط واجب باید صبر کند تا عذرش برطرف شود و چنانچه عذر او برطرف نشد، در آخر وقت نماز بخواند و لازم نیست به قدرى صبر کند که فقط بتواند کارهاى واجب نماز را انجام دهد، بلکه اگر براى مستحبّات نماز مانند اذان و اقامه و قنوت هم وقت دارد مىتواند تیمّم کند و نماز را با آن مستحبّات بجا آورد.
مسأله 747 - کسى که مسائل نماز و شکّیات و سهویّات را نمىداند و احتمال مىدهد که یکى از اینها در نماز پیش آید، بنابر احتیاط واجب باید براى یاد گرفتن اینها نماز را از اوّل وقت تأخیر بیندازد. ولى اگر اطمینان دارد که نماز را به طور صحیح تمام مىکند، مىتواند در اوّل وقت مشغول نماز شود، پس اگر در نماز مسألهاى که حکم آن را نمىداند پیش نیاید نماز او صحیح است و اگر مسألهاى که حکم آن را نمىداند پیش آید، مىتواند به یکى از دو طرفى که احتمال مىدهد، عمل نماید و نماز را تمام کند. ولى بعد از نماز باید مسأله را بپرسد که اگر نمازش باطل بوده، دوباره بخواند.
مسأله 748 - اگر وقت نماز وسعت دارد و طلبکار هم طلب خود را که وقت آن رسیده، مطالبه مىکند در صورتى که ممکن است باید اوّل قرض خود را بدهد، بعد نماز بخواند و همچنین است اگر کار واجب دیگرى که باید فوراً آن را بجا آورد پیش آمد کند، مثلاً ببیند مسجد نجس است که باید اوّل مسجد را تطهیر کند، بعد نماز بخواند. و چنانچه اوّل نماز بخواند، معصیت کرده ولى نماز او صحیح است.
نمازهایى که باید به ترتیب خوانده شود
مسأله 749 - انسان باید نماز عصر را بعد از نماز ظهر و نماز عشا را بعد از نماز مغرب بخواند و اگر عمداً نماز عصر را پیش از نماز ظهر و نماز عشا را پیش از نماز مغرب بخواند، باطل است.
مسأله 750 - اگر به نیّت نماز ظهر مشغول نماز شود و در بین نماز یادش بیاید که نماز ظهر را خوانده است، نمىتواند نیّت را به نماز عصر برگردانند بلکه باید نماز را بشکند و نماز عصر را بخواند و همین طور است در نماز مغرب و عشا.
مسأله 751 - اگر در بین نماز عصر یقین کند که نماز ظهر را نخوانده است و نیّت را به نماز ظهر برگرداند و داخل رکن شود و بعد یادش بیاید که نماز ظهر را خوانده بوده، نمازش باطل است و باید نماز عصر را بخواند ولى اگر پیش از داخل شدن در رکن یادش بیاید باید نیّت را به نماز عصر برگرداند و آنچه به نیّت ظهر خوانده دوباره به نیّت عصر بخواند و نمازش صحیح است.
مسأله 752 - اگر در بین نماز عصر شکّ کند که نماز ظهر را خوانده یا نه باید نیّت را به نماز ظهر برگرداند. ولى اگر وقت به قدرى کم است که بعد از تمام شدن نماز، آفتاب غروب مىکند باید به نیّت نماز عصر، نماز را تمام کند و نماز ظهرش قضا ندارد.
مسأله 753 - اگر در نماز عشا، پیش از رکوع رکعت چهارم شکّ کند که نماز مغرب را خوانده یا نه، چنانچه وقت به قدرى کم است که بعد از تمام شدن نماز، نصف شب مىشود، باید به نیّت عشا نماز را تمام کند و اگر بیشتر وقت دارد باید نیّت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را سه رکعتى تمام کند، بعد نماز عشا را بخواند.
مسأله 754 - اگر در نماز عشا بعد از رسیدن به رکوع رکعت چهارم شکّ کند که نماز مغرب را خوانده یا نه، نمازش باطل است؛ ولى اگر این شکّ در وقت مخصوص به نماز عشا باشد باید نماز را تمام کند و خواندن نماز مغرب لازم نیست.
مسأله 755 - اگر انسان نمازى را که خوانده احتیاطاً دوباره بخواند و در بین نماز یادش بیاید نمازى را که باید پیش از آن بخواند نخوانده است، نمىتواند نیّت را به آن نماز برگرداند، مثلاً موقعى که نماز عصر را احتیاطاًخواند، اگر یادش بیاید نماز ظهر را نخوانده است، نمىتواند نیّت را به نماز ظهر برگرداند.
مسأله 756 - برگرداندن نیّت از نماز قضا به نماز ادا و از نماز مستحب به نماز واجب جایز نیست.
مسأله 757 - اگر وقت نماز ادا وسعت داشته باشد، انسان مىتواند در بین نماز نیّت را به نماز قضا برگرداند، ولى باید برگرداندن نیّت به نماز قضا ممکن باشد، مثلاً اگر مشغول نماز ظهر است، در صورتى مىتواند نیّت را به قضاى صبح برگرداند که داخل رکعت سوم نداشته باشد.