سجود
مسأله 1048 - نمازگزار باید در هر رکعت از نمازهاى واجب و مستحب، بعد از رکوع دو سجده کند و سجده آن است که پیشانى و کف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمین بگذارد.
مسأله 1049 - واجب نیست که همه پیشانى را بر زمین بگذارد بلکه اگر به اندازه یک درهم یا پهناى یک ناخن باشد کفایت مىکند و سجده بر دانههاى تسبیح گلى یا چوبى و ماسه صحیح است.
مسأله 1050 - دو سجده روى هم یک رکن است که اگر کسى در نماز واجب عمداً یا از روى فراموشى هر دو را ترک کند یا دو سجده دیگر به آنها اضافه نماید نمازش باطل است.
مسأله 1051 - اگر عمداً یک سجده کم یا زیاد کند، نماز باطل مىشود و اگر سهواً یک سجده کم کند نمازش باطل نمىشود.
مسأله 1052 - اگر پیشانى را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد، سجده نکرده است؛ اگرچه جاهاى دیگر به زمین برسد ولى اگر پیشانى را به زمین بگذارد و سهواً جاهاى دیگر را به زمین نرساند، یا سهواً ذکر نگوید سجده صحیح است.
مسأله 1053 - در سجده هر ذکرى بگوید کافى است به شرط آن که در حال اختیار مقدار ذکر از سه مرتبه «سبحان اللَّه» یا یک مرتبه «سُبحانَ رَبِّی الاَعلى وَ بِحَمدِهِ» کمتر نباشد و مستحب است «سُبحانَ ربِّی الاَعلى وَ بِحَمدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه یا بیشتر به همین ترتیب، بگوید.
مسأله 1054 - در سجود باید به مقدار ذکر واجب، بدن آرام باشد و موقع گفتن ذکر مستحب هم، اگر آن را به قصد ذکرى که براى سجده دستور دادهاند بگوید، آرام بودن بدن لازم است.
مسأله 1055 - اگر پیش از آن که پیشانى به زمین برسد و بدن آرام بگیرد عمداً ذکر سجده را بگوید، باید بعد از رسیدن پیشانى به زمین و آرام گرفتن بدن دوباره ذکر را بگوید و اگر به همان ذکر اوّل اکتفاء کند نمازش باطل است و همچنین اگر نمازگزار پیش از تمام شدن ذکر عمداً سر از سجده بردارد، نمازش باطل است.
مسأله 1056 - اگر پیش از آن که پیشانى به زمین برسد و بدن آرام گیرد، سهواً ذکر سجده را بگوید و پیش از آن که سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه کرده باید دوباره در حال آرام بودن، ذکر را بگوید.
مسأله 1057 - اگر بعد از آن که سر از سجده برداشت، بفهمد که پیش از آرام گرفتن بدن، ذکر را گفته یا پیش از آن که ذکر سجده تمام شود سر برداشته نمازش صحیح است.
مسأله 1058 - اگر موقعى که ذکر سجده را مىگوید، یکى از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد، نماز باطل مىشود ولى موقعى که مشغول گفتن ذکر نیست، اگر غیر پیشانى جاهاى دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد اشکال ندارد.
مسأله 1059 - اگر پیش از تمام شدن ذکر سجده سهواً پیشانى را از زمین بردارد نمىتواند دوباره به زمین بگذارد و باید آن را یک سجده حساب کند، ولى اگر جاهاى دیگر را سهواً از زمین بردارد، باید دو مرتبه به زمین بگذارد و ذکر را بگوید.
مسأله 1060 - بعد از تمام شدن ذکر سجده اوّل باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.
مسأله 1061 - جاى پیشانى نمازگزار باید از محلّ دو انگشت بزرگ پا و سر زانوهاى او در موقع سجده، بلندتر یا پستتر از چهار انگشت بسته نباشد، و در این حکم فرقى بین زمین شیب دار و غیر آن نیست.
مسأله 1062 - اگر پیشانى را سهواً به چیزى بگذارد که از جاى انگشتهاى پا و سر زانوهاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن به قدرى است که نمىگویند در حال سجده است، مىتواند سر را بردارد و به چیزى که بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته یا کمتر است بگذارد و مىتواند سر را به روى آن، که به اندازه چهار انگشت یا کمتر است بکشد و اگر بلندى آن به قدرى است که مىگویند در حال سجده است واجب است پیشانى را از روى آن به روى چیزى که بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته یا کمتر است بکشد و اگر کشیدن پیشانى ممکن نیست، بنابر احتیاط واجب باید پیشانى را بلند کند و بر موضعى که بلندى زایدى ندارد بگذارد و نماز را تمام کند و دوباره بخواند یا رها کند و دوباره بخواند.
مسأله 1063 - باید بین پیشانى و آنچه بر آن سجده مىکند چیزى نباشد پس اگر مهر به قدرى چرک باشد که پیشانى به خود مهر نرسد سجده باطل است ولى اگر مثلاً رنگ مهر تغییر کرده باشد اشکال ندارد.
مسأله 1064 - در سجده باید کف دست را بر زمین بگذارد ولى در حال ناچارى پشت دست هم مانعى ندارد و اگر پشت دست ممکن نباشد، احتیاطاً مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند احتیاطاً تا آرنج هر جا که مىتواند بر زمین بگذارد و اگر آن هم ممکن نیست، گذاشتن بازو کافى است.
مسأله 1065 - در سجده بنابر احتیاط واجب باید سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد و اگر به جاى آن دو، انگشتهاى دیگر پا، یا روى پا را به زمین بگذارد یا بواسطه بلند بودن ناخن، سر شست به زمین نرسد نمازش باطل است.
مسأله 1066 - کسى که مقدارى از شست پایش بریده، باید بقیه آن را به زمین بگذارد، و اگر چیزى از آن نمانده، یا اگر مانده خیلى کوتاه است احتیاطاً بقیه انگشتان را بگذارد و اگر هیچ انگشت ندارد، احتیاطاً هر مقدارى از پا که باقى مانده به زمین بگذارد.
مسأله 1067 - اگر به طور غیر معمول سجده کند، مثلاً سینه و شکم را به زمین بچسباند، یا پاها را دراز کند، و هفت عضوى که گفته شد به زمین برساند، چنانچه بگویند سجده کرده نمازش صحیح است ولى اگر بگویند دراز کشیده و سجده صدق نکند نمازش باطل است.
مسأله 1068 - مهر یا چیز دیگرى که بر آن سجده مىکند، باید پاک باشد، ولى اگر مثلاً مهر را روى فرش نجس بگذارد، یا یک طرف مهر نجس باشد و پیشانى را به طرف پاک آن بگذارد اشکال ندارد.
مسأله 1069 - اگر در پیشانى دمل و مانند آن باشد، چنانچه ممکن است باید با جاى سالم پیشانى سجده کند و اگر ممکن نیست باید زمین را گود کند و دمل را در گودال و جاى سالم را به مقدارى که براى سجده کافى باشد بر زمین بگذارد.
مسأله 1070 - اگر دمل یا زخم تمام پیشانى را گرفته باشد باید به یکى از دو طرف پیشانى سجده کند و اگر ممکن نیست به چانه و اگر به چانه هم ممکن نیست باید به هر جاى از صورت که ممکن است سجده کند و اگر به هیچ جاى از صورت ممکن نیست باید با جلو سر سجده نماید.
مسأله 1071 - کسى که نمىتواند پیشانى را به زمین برساند باید به قدرى که مىتواند خم شود و مهر یا چیز دیگرى را که سجده بر آن صحیح است روى چیز بلندى گذاشته و طورى پیشانى را بر آن بگذارد که عرفاً بگویند سجده کرده است، ولى باید کف دستها و زانوها و انگشتان پا را بطور معمول به زمین بگذارد.
مسأله 1072 - کسى که نمىتواند بحدّى خم شود که عرفاً به آن سجده گفته شود باید براى سجده بنشیند و با سر اشاره کند و در این صورت احتیاط واجب آن است که اگر مىتواند به قدرى مهر را بلند کند که پیشانى را بر آن بگذارد و اگر نمىتواند احتیاط مستحب آن است که مهر را بلند کند و به پیشانى بگذارد و اگر با سر نمىتواند، با چشمها اشاره نماید؛ که در این صورت لازم نیست بقیه اعضاء روى زمین باشد یا چیزى که سجده بر آن صحیح است را روى پیشانى بگذارد؛ اگر چه رعایت احتیاط خوب است. و اگر با سر یا چشمها هم نمىتواند اشاره کند باید در قلب نیّت سجده کند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نماید.
مسأله 1073 - کسى که نمىتواند بنشیند، باید ایستاده نیّت سجده کند و چنانچه مىتواند، براى سجده با سر اشاره کند و اگر نمىتواند، با چشمها اشاره نماید و اگر این را هم نمىتواند، در قلب نیّت سجده کند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نماید.
مسأله 1074 - اگر پیشانى بى اختیار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممکن باشد باید نگذارد دوباره به جاى سجده برسد و این یک سجده حساب مىشود، چه ذکر سجده را گفته باشد یا نه و اگر نتواند سر را نگهدارد و بى اختیار دوباره به جاى سجده برسد، روى هم یک سجده حساب مىشود و اگر ذکر نگفته باشد باید بگوید.
مسأله 1075 - جایى که انسان باید تقیه کند مىتواند بر فرش و مانند آن سجده نماید ولى احتیاط واجب آن است که در صورت امکان براى نماز به جاى دیگرى برود و یا در صورت نداشتن مشقّت نماز را اعاده کند.
مسأله 1076 - اگر روى چیزى که بدن روى آن آرام نمىگیرد سجده کند باطل است ولى روى تشک پَر، یا چیز دیگرى که بعد از سر گذاشتن و مقدارى پایین رفتن آرام مىگیرد سجده کند اشکال ندارد.
مسأله 1077 - اگر انسان ناچار شود که در زمین گل نماز بخواند و آلوده شدن بدن و لباس به گل براى او مشقّت دارد مىتواند در حالى که ایستاده است براى سجده با سر اشاره کند و تشهّد را ایستاده بخواند.
مسأله 1078 - در رکعت اوّل و رکعت سومى که تشهّد ندارد، مثل رکعت سوم نماز ظهر و عصر و عشا مستحبّ است بعد از سجده دوم قدرى بى حرکت بنشیند و بعد برخیزد.
چیزهایى که سجده بر آنها صحیح است
مسأله 1079 - باید بر زمین و چیزهاى غیر خوراکى که از زمین مىروید، مانند چوب و برگ درخت سجده کرد و سجده بر چیزهاى خوراکى و پوشاکى صحیح نیست و نیز سجده کردن بر چیزهایى که از اجزاء زمین شمرده نمىشود مانند طلا و نقره و عقیق و فیروزه و قیر باطل است امّا سجده کردن بر سنگهاى معدنى مانند سنگ مرمر و سنگهاى سیاه اشکال ندارد.
مسأله 1080 - سجده کردن بر برگ درخت انگور تا زمانیکه تازه است و خوردن آن معمول است جایز نیست.
مسأله 1081 - سجده بر چیزهایى که از زمین مىروید و خوراک حیوان است مثل علف و کاه صحیح است.
مسأله 1082 - سجده بر گلهایى که خوراکى نیستند، صحیح است ولى سجده بر گیاهان داروئى مانند گل بنفشه و گل گاوزبان صحیح نیست.
مسأله 1083 - سجده بر گیاهى که خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است و در شهرهاى دیگر معمول نیست و نیز سجده بر میوه نارس صحیح نیست امّا سجده بر میوهاى که خوردن آن متعارف نیست و سجده بر توتون صحیح است.
مسأله 1084 - سجده بر سنگ آهک و سنگ گچ صحیح است بلکه به گچ و آهک پخته و آجر و سفال و سیمان و مانند آن هم مىشود سجده کرد.
مسأله 1085 - سجده بر کاغذ صحیح مىباشد و لازم نیست از چیزهایى که سجده بر آنها جایز است ساخته شده باشد.
مسأله 1086 - براى سجده بهتر از هر چیز، تربت حضرت سیدالشهداء(ع) مىباشد، بعد از آن خاک، بعد از خاک سنگ و بعد از سنگ گیاه است.
مسأله 1087 - اگر چیزى که سجده بر آن صحیح است ندارد، یا اگر دارد بواسطه سرما یا گرماى زیاد و مانند اینها نمىتواند بر آن سجده کند، باید به لباسش اگر از کتان یا پنبه است، سجده کند و اگر آن هم نیست باید بر پشت دست و چنانچه آن هم ممکن نباشد به چیز معدنى مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
مسأله 1088 - سجده بر گل و خاک سستى که پیشانى روى آن آرام نمىگیرد اگر بعد از آن که مقدارى فرو رفت آرام بگیرد اشکال ندارد.
مسأله 1089 - اگر در سجده اوّل، مهر به پیشانى بچسبد و بدون این که مهر را بردارد دوباره به سجده رود اشکال دارد. بلکه نماز باطل است و باید اعاده کند.
مسأله 1090 - اگر در بین نماز چیزى که بر آن سجده مىکند گم شود و چیزى که سجده بر آن صحیح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد، باید نماز را بشکند و اگر وقت تنگ است، باید به لباسش اگر از پنبه یا کتان است سجده کند و اگر آن هم ممکن نیست بر پشت دست، و اگر آن هم نمىشود، به چیز معدنى مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
مسأله 1091 - هرگاه در حال سجده بفهمد پیشانى را بر چیزى گذاشته که سجده بر آن باطل است، اگر ممکن باشد، باید پیشانى را از روى آن به روى چیزى که سجده بر آن صحیح است بکشد و اگر ممکن نباشد و وقت نماز وسعت داشته باشد و قبل از بلند کردن سر از سجده متوجّه شود نماز را رها کند و دوباره بخواند و امّا اگر بعد از بلند کردن سر متوجّه شد نمازش صحیح است و در هر دو صورت در تنگى وقت نماز صحیح است.
مسأله 1092 - اگر بعد از سجده بفهمد پیشانى را روى چیزى گذاشته که سجده بر آن باطل است، اشکال ندارد.
مسأله 1093 - سجده کردن براى غیر خداوند متعال حرام مىباشد و بعضى از مردم عوام که مقابل قبر امامان: پیشانى را به زمین مىگذارند، اگر براى شکر خداوند متعال باشد، اشکال ندارد وگرنه حرام است.
مستحبّات و مکروهات سجده
مسأله 1094 - در سجده چند چیز مستحب است:
1 - کسى که ایستاده نماز مىخواند بعد از آن که سر از رکوع برداشت و کاملاً ایستاد و کسى که نشسته نماز مىخواند، بعد از آن که کاملاً نشست، براى رفتن به سجده تکبیر بگوید.
2 - بلند کردن دو دست هنگام تکبیر گفتن.
3 - موقعى که مرد مىخواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمین بگذارد.
4 - بینى را به مهر یا چیزى که سجده بر آن صحیح است بگذارد.
5 - در حال سجده، انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طورى که سر آنها رو به قبله باشد.
6 - قبل از شروع سجده بگوید «اللّهمّ لَکَ سَجَدتُ و بکَ آمَنتُ و لَکَ أَسلَمتُ وَ عَلیکَ تَوکَّلتُ وَ أَنتَ رَبّی، سَجَدَ وَجهی لِلَّذی خَلَقَه وَ شَقَّ سَمعَه و بَصَره الحَمدُ للَّهِ رَبِّ العالمینَ تَبارَکَ اللَّهُ أَحسنُ الخالِقینَ».
7 - در سجده دعا کند و از خدا حاجت بخواهد و این دعا را بخواند: «یا خَیرَ المَسؤُولین وَ یا خَیرَ المُعطِینَ اُرزُقنِی وَ ارزُق عِیالی مِن فَضلِکَ فَاِنَّکَ ذُو الفَضلِ العَظِیمِ» یعنى:اى بهترین کسى که از او سؤال مىکنند و اى بهترین عطا کنندگان، روزى بده به من و عیال من از فضل خودت، پس به درستى که تو داراى فضل بزرگى.
8 - بعد از سجده بر ران چپ بنشیند و روى پاى راست را بر کف پاى چپ بگذارد.
9 - بعد از هر سجده وقتى نشست و بدنش آرام گرفت تکبیر بگوید.
10 - بعد از سجده اوّل بدنش که آرام گرفت «اَستَغفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ اَتُوبُ اِلَیهِ» بگوید.
11 - سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دستها را روى رانها بگذارد.
12 - براى رفتن به سجده دوم، در حال آرامى بدن «اللَّه اکبر» بگوید.
13 - در سجدهها صلوات بفرستد و اگر آن را به قصد ذکر واجب سجده بگوید اشکال ندارد.
14 - در موقع بلند شدن، مردها دستها را بعد از زانوها از زمین بردارند و زنها اوّل دستها و بعد زانوها را بردارند.
15 - مردها آرنجها و شکم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زنها آرنجها و شکم را بر زمین بگذارند و اعضاى بدن را به یکدیگر بچسبانند.
مسأله 1095 - قرآن خواندن در سجده مکروه است. و نیز مکروه است براى برطرف کردن گرد و غبار، جاى سجده را فوت کند. و اگر در اثر فوت کردن، دو حرف از دهان بیرون آید، نماز باطل است.
سجده واجب قرآن
مسأله 1096 - در هر یک از چهار سوره «و النّجم، اقرء، الم تنزیل و حم سجده» یک آیه سجده است که اگر انسان بخواند یا گوش به آن دهد، بعد از تمام شدن آن آیه، باید فوراً سجده کند و اگر فراموش کرد، هر وقت یادش آمد باید سجده نماید.
مسأله 1097 - اگر انسان موقعى که آیه سجده را مىخواند، از دیگرى هم بشنود چنانچه گوش داده دو سجده نماید و اگر به گوشش خورده یک سجده کافى است.
مسأله 1098 - در غیر نماز اگر در حال سجده آیه سجده را بخواند یا به آن گوش بدهد باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده کند.
مسأله 1099 - اگر آیه سجده را از کسى که قصد خواندن قرآن ندارد (مثل شخص خواب یا دیوانه یا بچه) بشنود، یا از مثل ضبط صوت آیه سجده را بشنود لازم نیست سجده نماید، ولى اگر از دستگاهى که صدا را به طور زنده و مستقیم پخش مىکند مانند بلندگو، رادیو و تلویزیون، بشنود واجب است سجده کند.
مسأله 1100 - در سجده واجب قرآن باید نیّت سجده کردن را داشته باشد و مکان هم مباح باشد و جاى پیشانى از محلّ قدمها و سر انگشتان بیش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد و باید پیشانى را بر چیزى که سجده بر آن صحیح است بگذارد و همچنین قرار دادن تمام اعضاى سجده بر زمین واجب است ولى با وضو یا غسل بودن و رو به قبله بودن و پوشاندن عورت و پاک بودن بدن و جاى پیشانى لازم نیست، و نیز چیزهایى که در لباس نمازگزار شرط است در لباس او شرط نیست، اما اگر لباسش غصبى است چنانچه سجده کردن تصرّف در آن لباس باشد سجده باطل است.
مسأله 1101 - سجده واجب قرآن تکبیرة الاحرام، تشهّد و سلام ندارد لکن مستحبّ است که پس از سر برداشتن از سجده تکبیر بگوید.
مسأله 1102 - هرگاه در سجده واجب قرآن پیشانى را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگرچه ذکر نگوید کافى است و گفتن ذکر، مستحب است و بهتر است بگوید: «لا اِلهَ اِلّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً لَا الهَ اِلّا اللَّهُ اِیماناً وَ تَصدِیقاً لَا اِلهَ اِلّا اللَّهُ عُبُودِیَّةً وَ رِقّاً سَجَدتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لَا مُستَنکِفاً وَ لَا مُستَکبِراً بَل أنَا عَبدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خَائِفٌ مُستَجِیرٌ».